10.02.2022

Zakaz zajmowania określonego stanowiska lub zakaz wykonywania zawodu – środki karne wobec osób wykonujących profesje medyczne

Popełnienie tzw. błędu medycznego rodzi dla każdego medyka poważne konsekwencje prawne, nie tylko na gruncie prawa cywilnego, na którym najczęściej pacjent domaga się zasądzenia na jego rzecz odszkodowania lub zadośćuczynienia. Równie dotkliwe mogą być dla lekarza skutki postępowania karnego, które toczy się w oparciu o przepisy ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego, a także postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy, oparte o przepisy Ustawy o izbach lekarskich. Postępowania te mogą toczyć się niezależnie lub równolegle wobec siebie. 

Konsekwencją skazania lekarza w postępowaniu karnym, czy też innego profesjonalisty medycznego za przestępstwo, popełnione w związku z pełnionym stanowiskiem lub z wykonywanym zawodem, może skutkować – poza wymierzeniem kary – również orzeczeniem szeregu środków karnych. Niektóre z nich polegają  na zakazie zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu. 

Aby sąd mógł orzec wobec sprawcy wskazane środki karne, musi zaistnieć przynajmniej jedna z dwóch przesłanek. Sąd powinien stwierdzić, że sprawca, popełniając przestępstwo, nadużył stanowiska lub wykonywanego zawodu. Druga z okoliczności ma miejsce  wówczas, gdy dalsze zajmowanie przez sprawcę stanowiska lub wykonywanie przez niego zawodu zagrażać będzie istotnym dobrom chronionym prawem.

Aby przenieść  powyższe informacje  na grunt profesji medycznych, w pierwszej kolejności należy wyróżnić stanowiska pełnione jednocześnie przez osoby wykonujące profesje medyczne (np.: ordynator, kierownik kliniki, pielęgniarka oddziałowa) oraz zawody tj.: lekarz, lekarz dentysta, ratownik medyczny, pielęgniarka etc., do których wykonywania niezbędne jest posiadanie uprawnień, potwierdzonych urzędowymi dokumentami (np. prawo wykonywania zawodu lekarza w myśl ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty). 

Klasycznym przykładem obrazującym nadużycie pełnionego stanowiska jest sytuacja, w której kierownik kliniki lub ordynator, w zamian za przyjmowane korzyści majątkowe, przyspiesza lub kieruje poza kolejnością pacjentów na zabiegi lub operacje. Natomiast sąd rozważać będzie orzeczenie zakazu wykonywania zawodu wówczas, gdy z zebranego w toku sprawy materiału dowodowego wynikać będzie, że dalsze wykonywanie zawodu przez sprawcę będzie istotnie zagrażać dobrom chronionym prawem. W praktyce więc sąd analizować będzie czy dalsze wykonywanie zawodu przez lekarza (lub innego medyka) będzie zagrażać życiu lub zdrowiu przyszłych pacjentów. Wydaje się więc, że sam fakt popełnienia tzw. błędu w sztuce lekarskiej nie musi automatycznie przesądzać o orzeczeniu wobec lekarza zakazu wykonywania zawodu, jednakże sąd powinien wziąć pod uwagę okoliczności w jakich doszło do błędu, zawinienie lekarza i nade wszystko wagę i skutki tego błędu dla życia lub zdrowia leczonego pacjenta. Zupełnie odmiennie kształtować się będzie sytuacja prawna lekarza, który omyłkowo zaordynował lek, który doprowadził do narażenia życia lub zdrowia pacjenta, inaczej oceniać powinno się zachowanie lekarza, który w stanie nietrzeźwości przystąpił do wykonania leczenia operacyjnego, podczas którego usunął zdrowy organ lub zdrowy organ uszkodził. 

Nie zawsze więc popełnienie czynu zabronionego, które będzie pozostawać w związku z pełnionym stanowiskiem lub wykonywanym zawodem, będzie wystarczające do tego, aby orzec o wymierzeniu wskazanych środków karnych, które mają charakter fakultatywny. Trzeba również pamiętać, że środek karny, choć jest tylko częścią orzeczenia i co do zasady wymierzany jest obok kary, to w niektórych sytuacjach ma o wiele bardziej represyjny charakter niż wymierzona kara i dlatego przy jego orzekaniu należy stosować dyrektywy wymiaru kar, a także każdorazowo rozważać ich celowość (zob. Wróbel Włodzimierz (red.), Zoll Andrzej (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Część I. Komentarz do art. 1-52. wyd. V). Środki karne mają nie tylko charakter represyjny, ale również prewencyjny i wychowawczy. W szczególności w sytuacji, w której orzekane są względem osób wykonujących tzw. zawody zaufania publicznego, działać powinny wychowawczo na sprawcę, ale też winny działać prewencyjnie w szeroko rozumianej przestrzeni społecznej. 

W praktyce zdarza się, że sądy powszechne orzekają zakaz wykonywania zawodu, określając jednocześnie specjalizację lekarską, np. „orzeka wobec sprawcy popełnionego czynu zakaz wykonywania zawodu lekarza ginekologa na okres 2 lat”. Taki zapis często budzi wątpliwości, zwłaszcza po stronie osoby skazanej, a więc lekarza czy medyka. Osoba zainteresowana dopatruje się w takim sformułowaniu braku sprecyzowania jakich czynności medycznych sąd powszechny zabrania wykonywać, opierając się na katalogu kar wymienionych w art. 83 ustawy o izbach lekarskich. 

Trzeba wyraźnie wskazać, że zakaz wykonywania zawodu, orzekany na podstawie Kodeksu karnego w postępowaniu karnym, jest środkiem karnym niezależnym od kary, którą można wymierzyć lekarzowi w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy. Sąd powszechny może również orzec taki środek niezależnie od wyników postępowania dyscyplinarnego, nie jest także związany ustaleniami sądu samorządu lekarskiego. 

Powyższe wątpliwości interpretacyjne co do zakresu orzekanego środka karnego były przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który wielokrotnie wskazywał, że „Zakaz wykonywania określonego zawodu – art. 39 pkt 2 k.k., art. 41 § 1 k.k. – dotyczy wszystkich czynności zawodowych, a więc nie może on być w jakikolwiek sposób ograniczony.” (tak Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2001 r., I KZP 18/01). Z szeroko akceptowalnej linii orzeczniczej opartej o przytoczoną uchwałę wynika, że zakaz wykonywania dotyczy wszelkich i wszystkich czynności, jakie mogą być podejmowane przez lekarza, a zakazu nie można ograniczyć do czynności wynikających z wyuczonej specjalizacji. Tak wynika również z postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2021 r., sygn. akt V KK 533/19 „Zakaz wykonywania zawodu dotyczy wszystkich czynności zawodowych z zawodem tym związanych, a więc nie może być on w jakikolwiek sposób ograniczany. Skoro więc sąd meriti zdecydował się na orzeczenia środka karnego zakazu wykonywania zawodu, nie mógł dokonać jego ograniczenia do samych czynności związanych z wykonywaną przez skazanego w ramach zawodu lekarza specjalizacją.”. Zakazu tego nie można również ograniczać w inny sposób np. co do miejsca wykonywania zawodu. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2020 r., sygn. akt IV KK 109/20). 

W przypadku, w którym osoba skazana nadal będzie podejmować się wykonywania czynności zawodowych, wbrew orzeczonemu zakazowi wykonywania zawodu, naraża się na odpowiedzialność karną określoną w art. 244 k.k., a więc niestosowania się do orzeczonych środków karnych, a za to przestępstwo grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Zakaz zajmowania określonego stanowiska lub zakaz wykonywania zawodu orzeka się w latach, na okres od roku do lat 15. Zakaz obowiązuje od chwili uprawomocnienia się wyroku, jednak okres, na który orzeczono zakazy, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, chociażby orzeczonej za inne przestępstwo. 

Od powyższych środków karnych należy odróżnić środek karny w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Zakaz taki orzeczony może być w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem takiej działalności, jeżeli dalsze jej prowadzenie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem. Niewykluczona jest więc sytuacja, w której wobec lekarza prowadzącego prywatną praktykę lekarską, zostanie orzeczony taki zakaz. Oznaczać on jednak będzie zakaz praktykowania przez lekarza w takiej formie prawnej, która wymaga od lekarza prowadzenia działalności gospodarczej, nie będzie go jednak pozbawiać możliwości wykonywania zawodu w formie stosunku pracy.